hicheel-4

Тогтмол ба хувьсах гүйдэл, цахилгаан хэлхээ, тодорхойломж,

үзүүлэлт, хэмжих нэгж, хэмжих хэрэгсэл

Positive–Эерэг /нэмэх/

Negative–Сөрөг /хасах/

Alternating current(AC)–Хувьсах Гүйдэл

Direct current(DC)–Тогтмол Гүйдэл

Battery–Зай хураагуур, Аккумляторын Батарей

AC generator–Хувьсах Гүйдлийн Генератор

Ground–Газардуулагч

Circuit breaker – Автомат таслагч

Fuse – Хайламхай гал хамгаалагч

Fusible link – Хайламхай Холбоос

Conductor – Дамжуулагч

Insulator – Тусгаарлагч

Resistor – Эсэргүүцэл

Variable resistor – Хувьсах эсэргүүцэл

Ignition coil – Асаалтын ороомог

Bulb - Улайсах чийдэн

Electric motor - Цахилгаан мотор

Switch (closed) - Унтраалга (хаалттай)

Switch (open) - Унтраалга (нээлттэй)

Relay - Реле

Spark plug – Асаалтын очлуур

Diode - Диод

Zener diode - Стабилитрон

Light emitting diode (LED) - Гэрэл цацруулагч диод

Transistor - Транзистор

Гүйдэл

Цахилгаан гүйдэл нь цахилгаан цэнэгийн урсгал (хөдөлгөөн) юм. Гүйдлийн СИ систем дэхь нэгж нь Ампер бөгөөд нэг ампер нь нэг секундэд урсан өнгөрөх нэг кулон цэнэгийн хэмжээгээр илэрхийлэгдэнэ.

Зэс дамжуулагчийн хөндлөн огтлолоор урсан өнгөрөх цахилгаан гүйдлийн хэмжээг (ампераар хэмжигдсэн) тухайн хөндлөн огтлолоор тодорхой хугацаанд урссан цахилгаан цэнэгийн хэмжээгээр (кулоноор хэмжигдсэн) тодорхойлно.

Цахилгаан гүйдлийн нэгж болох ампер нь СИ системийн суурь нэгж юм.

Цахилгаан хэлхээний гүйдэл нь “+” шонгоос “-” чигт гүйдэг. Доорхи зурагт сөрөг цэнэгтэй потенциалыг хоёр ширхэг сав дотор байгаа усаар төлөөлүүлэн жишээ авсан байна. Эхний зургийн хувьд эсрэг цэнэгтэй потенциалууд тэнцүү биш учир эерэг туйлаас сөрөг туйл руу гүйдэл гүйн гэрлийн лампыг асааж байна. Дараагийн зурагт усны түвшин тэнцүү байгаа нь эсрэг цэнэгтэй потенциалууд тэнцүү учир гүйдэл гүйхгүй болж гэрлийн ламп унтарна.

Хүчдэл

Хоёр цэгүүдийн хооронд нэгж цэнэгийг зөөвөрлөхөд шаардагдах ажил юм. Хүчдэлийг хоёр цэгийн хоорондох потенциалын ялгавраар тодорхойлдог бөгөөд вольтметрийг ашиглан вольтоор хэмждэг. Хүчдэлийг V үсгээр тэмдэглэх ба хэмжих нэгж нь Вольт юм.

Эсэргүүцэл

Цахилгаан эсэргүүцэл нь биеийн цахилгаан гүйдэл дамжуулах чадварийг илтгэсэн хэмжигдэхүүн юм. Цахилгаан эсэргүүцэл нь зарим талаараа механикийн үрэлтийн ойлголттой төстэй байдаг. Цахилгаан эсэргүүцэлийн СИ ситемийн нэгж нь ом бөгөөд түүнийг Ω грек үсгээр томъёолдог. Биеийн эсэргүүцэл нь тухайн биеийн өгөгдсөн хэсгийн потенциалын ялгаварын хувьд түүгээр нэвтрэн өнгөрөх цахилгаан гүйдлийн хэмжээг тодорхойлдог.

Цахилгаан гүйдэл дамжуулах арга

            Цахилгаан гүйдлийг дамжуулж байгаа чадвараар нь бүх материалыг дотор нь дамжуулагч, тусгаарлагч, хагас дамжуулагч гэж ангилдаг. Ангилалуудад ямар төрлийн материал хамрагдахыг хүснэгтэнд үзүүлэв.

Дамжуулагч материал	Тусгаарлагч материал	Хагас дамжуулагч материал
Зэс	Шил	Германи
Хар төмөр	Агаар	Цахиур
Ган	Хуурай мод	Селен
Хөнгөнцагаан	Элс
Мөнгө	Нэрмэл ус
Тугалга	Хуванцар
Чийгтэй хөрс	Цаас

Цахилгаан хэлхээний гүйдэл дамжуулах хэсгийг бэлтгэдэг цахилгаан техникийн материал нь цахилгаан гүйдлийг сайн дамжуулах ёстой буюу өөрөөр хэлбэл цахилгаан эсэргүүцэл хамгийн бага байх ёстой. Энэ бүлэгт цахилгаан техникийн цахилгаан дамжуулах материалаас бүрдэх бөгөөд түүнд цэвэр төмөрлөг, төмөрлөгийн хайлш хамаарагдана.

Цахилгаан тусгаарлах материалд цахилгааны эсэргүүцэл их байдгаас тусгаарлуурын тусламжтайгаар гүйдэл дамжуулах хэсгийг бие биенээс нь салгах, мөн цахилгаан төхөөрөмжийг газардуулсан хэсгээс хөндийрүүлнэ.

Хагас дамжуулагч материалууд нь нь цахилгаан гүйдэл дамжуулах өөрийн чадвараараа дамжуулагч, тусгаарлуур хоёрын завсар хоорондын байрыг эзэлнэ.

Тогтмол гүйдэл

Тогтмол гүйдэл бол цахилгаан цэнэгийн жигд урсгал юм. Өөрөөр хэлбэл түүний хэмжээ ба чиглэл нь хугацааны эгшинд өөрчлөгдөхгүй. Хүн төрөлхтөн анх тогтмол гүйдлийг хэрэглэж эхэлсэн боловч одоо дамжуулах, хувиргахад хялбар тул хувьсах гүйдлийг илүү хэрэглэж байна. Тогтмол гүйдэл ашиглах шаардлагатай тохиолдолд хувьсах гүйдлийг шулуутгагчаар тогтмолжуулан ашиглах нь түгээмэл болсон.

Тогтмол гүйдлийг ихэвчлэн нам хүчдлийн тоног төхөөрөмжийг ажиллуулахад ашиглана. Эдгээр нь голдуу батарей юм уу нарны зайгаар ажилладаг. Автомашины генератор хувьсах гүйдэл гаргадаг боловч шулуутгагч (энэ нь ихэвчлэн гүүрэн диод байна) ашиглан тогтмол болгодог. Ихэнх электрон хэрэгслүүд тогтмол гүйдлээр ажиллана. Мөн тогтмол гүйдлээр ажилладаг цахилгаан тэрэг, экскаватор зэрэг том техникүүд байдаг.

DC (тогтмол гүйдэл) хүчдлийн талаарх системтэй судалгаа болон туршилтын ажил 19-р зууны үеэс эхэлсэн. Хоёр зүйлийн хоорондох үрэлтээс үүссэн цэнэг нь тогтмол хүчдлийн үндсэн эх үүсвэр болж байсан. Анхандаа цахилгаан статик машин ашиглан (маш бага хэмжээний) цахилгаан эрчим хүч гарган авч байсан бол цаашдаа индуцлэлийн машин ба оосрон дамжуулгат генератор ашиглан тогтмол хүчдэл гарган авч батарейд цуглуулан ашиглах болсон. Ингэснээр тогтмол гүйдэл гарган авах нь ихэссэн ба чадал болон хэрэглээ мөн их болсон. Одоо цагт тогтмол хүчдлийг цахим хэрэгсэлд өргөн ашиглаж байгаа ба жишээ нь: радио, халаасны тооны машин, компьютер гэх мэт. Тогтмол хүчдэл болон гүйдлийг дараах байдлаар тодорхойлдог:

Тогтмол хүчдэл (DC) гэдэг нь тогтмол хэмжээтэй, нэг чиглэлтэй хүчдэлийг хэлнэ.